Bij opgravingen op de Houtmarkt in het centrum van Zutphen is recentelijk door gemeentelijke archeologen een bijzonder middeleeuws meetinstrumentje ontdekt. Rob van Gent, verbonden aan het Instituut voor Geschiedenis en Grondslagen van de Natuurwetenschappen van de universiteit van Utrecht en bekend met dit soort instrumenten, spreekt van “een zeer belangwekkende en fraaie vondst”. Ook vanuit het buitenland is met belangstelling gereageerd op deze ontdekking.
Het betreft een zogeheten kwadrant [Lat.: quadrans], een instrument dat eind 13e eeuw werd geïntroduceerd. Het Zutphense exemplaar is een kwart rond schijfje messing met een straal van ruim 6 cm, voorzien van een gradenboog, uurlijnen in de vorm van zes krommen aangeduid met gotische letters die verschillende periodes van het jaar weergeven tussen midwinter en midzomer. Dit zijn van boven naar beneden de letters D I (December/Januari), N F (November/Februari) en O M (Oktober/Maart), S A (September/April), A M (Augustus/Mei) en I I (Juni/Juli). Aan de rechterzijde is het schijfje voorzien van twee geklonken nokjes, waar men in de juiste stand het zonlicht door liet vallen. Met behulp van een schietloodje, bevestigd aan een oogje aan de punt van het instrument, kon men langs de loodlijn op de relevante uurlijn het middaguur aflezen.
MOGELIJKE TOEPASSING
De kwadrant gaat uit van een breedtegraad van circa 51 graden Noorderbreedte. De schepen vanuit Hanzestad Zutphen bestreken in die tijd het gebied van Bergen (Noorwegen) tot Brugge (Vlaanderen). Behalve op Bergen voeren de Zutphense schepen ook op Engeland en de Oostzee. Door gemeentearcheoloog Michel Groothedde is er tijdens de presentatie van de vondst gespeculeerd dat de kwadrant door zeevaarders zou kunnen zijn gebruikt. Een andere optie is mogelijke toepassing voor religieuze doeleinden. Zo hanteerde het kloosterleven een strak protocol van gebeden verspreid over de dag. Deze Zutphense kwadrant gaat uit van gelijke uren. Dit was rond 1300 een nieuw uitgangspunt, omdat ongelijke uren van oudsher de heersende dagindeling vormden. De eerste mechanische uurwerken deden pas aan het eind van de 14e eeuw hun intrede. Vaak werden hierbij op de waag of gangregelaar afwisselend ongelijke dag- en nachturen ingesteld. Voorts vermelden middeleeuwse manuscripten een toepassing door landmeters en bouwmeesters.
DATERING
De kwadrant kwam aan het licht toen op de Houtmarkt rond een fontein drie boomplantgaten werden gegraven. De Houtmarkt is rond 1300 aangelegd door de gracht van een voormalige ringwalburcht te dempen. De oudste huizen aan deze markt dateren uit het eerste kwart van de 14e eeuw. Uit hetzelfde tijdvak zou de kwadrant stammen. Dit komt overeen met de vorm van de gotische letters, zoals die ook voorkomen op zegels uit dezelfde periode, toen graaf Reinoud I de scepter zwaaide over het graafschappen Zutphen en Gelre (zie: Charterverzameling Gelders Archief). De Zutphense kwadrant is sterk verbogen en bevat enkele haarscheuren, waardoor hij niet meer functioneel is. Er is daarom geopperd dat het gereedschapje door de middeleeuwse eigenaar is weggegooid nadat het onbruikbaar geworden was. Het bijzondere voorwerp wordt geëxposeerd in het Stedelijk Museum Zutphen. Een wetenschappelijke publicatie over de opgravingresultaten en de unieke vondst is in voorbereiding.