Klokken-iconografie (3): De vier uitersten

Klokken en horloges herinneren van oudsher aan de tijdelijkheid van ons aardse bestaan. Om die reden vind je afbeeldingen van tijdmeters op middeleeuwse manuscripten en 17de eeuwse stillevens. Maar ook beeltenissen op de klokken zelf verwijzen naar onze sterfelijkheid. Vaak is dat in de vorm van symbolische voorstellingen ontleend aan de klassieke mythologie of de Bijbel. Vadertje Tijd is een veelvoorkomende personificatie. Recentelijk verwierf het museum een wandklok uit 1950 omgeven door houtsnijwerk, waarin een moraliserende spreuk en beeltenissen de beschouwer aan de sterfelijkheid moest herinneren. De klok is vervaardigd door de beeldsnijder Piet Verdonk (1901-1968) en getiteld “De Vier Uitersten”. Tot voor kort was de klok in gebruik in het klooster Mariënburg van de Zusters van het Gezelschap Jezus, Maria en Jozef in Den Bosch, de woonplaats van de kunstenaar.

De vier uitersten zijn tussen zonnestralen uitgebeeld. Onder bevindt zich een vervaarlijke uitbeelding van de Dood als skelet met zeis. Rechts strijdt een engel met lans en schild tegen een gehoornde duivel met bokkenpoten en vleermuisvleugels als verbeelding van de Hel. Links hanteert Vrouwe Justitia een zwaard en weegschaal als personificatie van het Oordeel. Bovenin prijkt de Heilige Drie-eenheid, bestaande uit een tronende God de Vader, een gekruisigde Zoon en een gevleugelde Heilige Geest. In de middeleeuwse iconografie is het Laatste Oordeel een vaak uitgebeeld thema. Daarbij wordt doorgaans het wegen van de zielen door de aartsengel Michael afgebeeld met ter weerszijden voorstellingen van Hemel en Hel. De voorstelling van een tronende H. Drie-eenheid op de klok lijkt te zijn geïnspireerd op het beroemde veelluik van de gebroeders Van Eyk. Het randschrift rond de klok luidt “Gebruik uw tijd, Hij is het begin uwer eeuwigheid”. Daarmee verwijst de klok niet alleen naar het geloof in een Hiernamaals, maar ook naar de menselijke levenstaak.

Met de ontkerkelijking en de drastische terugloop van het aantal praktiserende gelovigen krijgt veel religieus erfgoed een nieuwe bestemming. Het museum is blij met deze onalledaagse wandklok. Niet alleen omdat er hierbij sprake is van een bijzonder stuk kunstzinnig houtsnijwerk, maar vooral omdat de klok een wereldbeeld illustreert. Of jeugdige bezoekers nog bekend zijn met de religieuze beeldtaal is de vraag. De tamelijk sinistere figuren blijven echter tot de verbeelding spreken. Hierin lijken de extremen van orthodox christendom en neo-romantische popcultuur elkaar te raken. Ook de boodschap uit het leven te halen, wat erin zit, blijft onverlet van kracht…