Middeleeuwen (15e eeuw)
De vroegste tijdmeters waren de zonnewijzer, waterklok en de astrolabe. Deze werden vanaf de Oudheid en tijdens de Middeleeuwen op grote schaal gebruikt. In de 9de eeuw komt de kaarsenklok in gebruik, gevolgd door de zandloper in de 13de eeuw. Vanaf die tijd ontstaan er in Europa ook de eerste mechanische uurwerken. Dit waren kleine torenwachtersuurwerken en grotere torenuurwerken. In Nederland is dat vanaf de tweede helft van de 14e eeuw. De uurlengte werd toen nog aangepast aan het daglicht. Daardoor verschilde de duur van de uren tijdens de dag en de nacht per seizoen. Huisuurwerken vormden nog een uitzondering. Uurwerksmeden werkten veelal anoniem en leerden het vak van vader op zoon. Smeden trokken vaak van stad tot stad om hun diensten aan te bieden. Zo ontvingen drie Delftse uurwerkmakers in 1368 een koninklijke vrijgeleide voor werkzaamheden in Engeland.
Mercurius, god van de handel, reizigers en winst, zoals verbeeld door Hausbuch. Ook de klokkenmaker valt onder Mercurius zoals de tekening laat zien.
Politiek
In de Middeleeuwen behoorde Nederland tot het Bourgondische rijk. Hertog Filips de Goede van Bourgondië (1396-1467) zetelde te Brussel. Hij was een liefhebber van uurwerken en mechanische figuren. Zo beschikte hij o.m. over een klein vierkant veer-uurwerk uit verguld zilver met dierenriem en slagwerk (ca. 1420). De Zwolse astronoom Arnold Hendrik was verbonden aan het hof van Filips te Dijon. In 1427 vervaardigde hij een planisferiumklok voor de hertog. De gotische klok van Filips uit het Germanisches Nationalmuseum te Neurenberg is het vroegst bewaardgebleven door een veer aangedreven uurwerk (ca. 1430). Een miniatuur door Loyset Liedet toont een tronende Filips naast een wanduurwerk (ca. 1467).
Filips de Goede was een liefhebber van uurwerken. Zijn gotische klok werd door een veer aangedreven [Bibliotheque Nationale, Parijs]
Architectuur
De gotiek ontstond in de 12de eeuw in Noord-Frankrijk. Spitsbogen, pinakels en glas-in-loodramen drukken het mystieke streven uit. Voorbeelden van gotische architectuur zijn de Utrechtse Dom en het stadhuis van Gouda. De katholieke kerk was de voornaamste opdrachtgever. De stadsrechten stelden burgers in staat kostbare stadhuizen te bouwen.
De Utrechtse Dom is een bekend voorbeeld van gotische architectuur.
Cultuur
De Middeleeuwse cultuur stond in het teken van mystiek: het streven naar het spirituele en hemelse. Het ‘Horologium Sapientiae’ (=Uurwerk der Wijsheid) van de Duitse monnik Henricus Suso was een mystiek geschrift uit ca. 1328, dat dikwijls werd geïllustreerd door monniken. Lichaam en ziel behoeven volgens Suso net als een uurwerk herhaaldelijk zorg en toezicht. Deze Franse miniatuur van ca. 1455 toont een personificatie van de Wijsheid tussen twee torenuurwerken: een astronomisch uurwerk en een speelklok. Links zit de auteur die zijn visioen gadeslaat. Rechts op tafel zijn een 8-kantig uurwerk met snek en vier zonnewijzers te zien. Dit is de oudste afbeelding van een uurwerk met snek. Het twee-dimensionale perspectief en het hoge vluchtpunt benadrukken een zekere verinnerlijking.
De illustratie van het ‘Horologium Sapientiae’ toont de Wijsheid tussen twee torenuurwerken [Koninklijke Bibliotheek, Brussel]
Kunst
Dit portret van Jehan Lefèvre de St. Remy, een edelman aan het hof van Filips de Goede, vormt het eerste schilderij van een uurwerk aangedreven door een veer (ca. 1440). Het werd geschilderd door een navolger van Rogier van der Weyden (1400-1464). Het torenvormige, gotische uurwerk hangt met een ketting aan de wand.
Het portret van Jehan Lefèvre toont een gotisch wanduurwerk aangedreven door een veer [Museum van Schone Kunsten, Antwerpen]
Uitgelicht
Uit 1368 dateert een vrijgeleide op naam van de uurwerkmakers Johan en Willem Uneman uit Delft en Johan Lietuyt die onder bescherming stonden van de Engels koning Edward III. Ze waren verantwoordelijk voor het uurwerk van Westminster Palace en mogelijk ook dat in de kathedraal van Salisbury (GB), daterend uit 1386.
Het torenuurwerk uit de Lucaskerk in Winkel (NH) is het oudst bewaard gebleven torenuurwerk van Nederland. Het dateert van 1420.
De oudste poolstijl-zonnewijzer in Nederland dateert uit 1463 en is aangebracht aan de Jacobikerk kerk in Utrecht. De uurlijnen en de gotische cijfers zijn gekapt in een blok roodbruine zandsteen. De uren lopen van VI via XII tot VI. Na enig puzzelen vinden we binnen de middelste cirkel het jaartal 1463 en links en rechts onderaan is een metselaarsteken gekapt.
Het Barentsz-uurwerk, dat in 1596 dienst deed in het Behouden Huis op Nova Zembla, is laat-gotisch van vorm en constructie. Daarmee was het mogelijk al een eeuw ouder dan het jaar van de roemruchte overwintering.