‘Gouden Eeuw’ (17e eeuw)
De internationale handel door de Verenigde Oost- en West-Indische Compagnie zorgde tijdens de 17de eeuw voor grote welvaart onder de burgerij en deze periode staat daarom ook wel bekend als de ‘Gouden Eeuw’. Het stadhuis en vele torens van Amsterdam werden uitgerust met een zuiver gestemd carillon. Deze stad trok ook veel buitenlandse wetenschappers en ambachtslieden aan, die hier hun toevlucht of fortuin zochten. Zo ook uurwerkmakers als Fromanteel, Norris, Pascal en De Mey. De belangrijkste bijdrage aan de tijdmeting was de toepassing van de slinger op het uurwerk door Christiaan Huygens. Zijn toepassing van de balansveer of onrust maakte bovendien beter draagbare uurwerken mogelijk en baande de weg voor scheepschronometers. Deze waren essentieel voor de plaatsbepaling op zee.
Politiek
De Vrede van Munster (1648) maakte de weg vrij voor een zelfstandige Republiek der Zeven Provinciën. Deze werd geregeerd door de Statengeneraal met aan het hoofd een stadhouder: de prinsen van Oranje. Onder Willem III (1672-1702) ontstond er niet alleen grote invloed vanuit Frankrijk (het land van zijn rivaal Lodewijk XIV). Ook met Engeland (het land waarvan hij in 1688 koning werd) vond er een intensieve wisselwerking plaats. Zo vervaardigde o.m. de beroemde Engelse uurwerkmaker Thomas Tompion een rijkversierde jaarklok op één veer voor de slaapkamer van Willem III.
Prins Willem III had de Engelse uurwerkmaker Tompion in dienst, die in opdracht verschillende slingeruurwerken vervaardigde [British Museum, Londen]
Architectuur
De vormgeving ontwikkelde zich tijdens de Gouden Eeuw van maniërisme tot barok en classicisme. Deze laatste stromingen zijn ontstaan in het Frankrijk van de zonnekoning Lodewijk XIV. De barok wordt gekenmerkt door getorste zuilen en weelderig lofwerk, zoals bij de kap van de vroege Amsterdamse staande klok of de gedraaide hoekstijlen van de Zaanse klok. De uit Frankrijk afkomstige Daniel Marot was de meest toonaangevende vormgever/architect van de Hollandse barok. Naast zijn ontwerpen voor Paleis Het Loo bij Apeldoorn maakte hij o.m. uitbundige ontwerpen voor klokken (1712) en beïnvloedde uurwerkmakers als Thomas Tompion. Het classicisme valt te herkennen aan een strenge ontlening van klassieke architectonische elementen, zoals zuilen en frontons. (Bijv. het Paleis op de Dam of de kast van een Haagse klok).
Hofarchitect Daniel Marot ontwierp behalve paleisinterieurs en tuinen ook barokke klokkenkasten.
Cultuur
De Verenigde Oost-Indische Compagnie (1602-1798) en de West-Indische Compagnie (1621-1792) regelden de internationale handel in specerijen en andere producten zoals exotische houtsoorten. Voor de scheepvaart werd het steeds noodzakelijker betrouwbare tijdmeters te ontwikkelen. Hierop speelde onder meer Christiaan Huygens in die meerdere experimenten met zee-uurwerken op touw zette.
De VOC regelde internationale handel in o.m. specerijen en exotische houtsoorten.
Kunst
In enkele huiselijke taferelen door Jan Steen komen wanduurwerken voor. In twee schilderijen uit ca. 1663 saboteert een aap de gang van het uurwerk door het gewicht op te lichten. Een 17de eeuws gezegde hield de mens voor dat lichtzinnigheid leidde tot plichtsverzuim. (Kunsthistorisch Museum, Wenen). Een prent van A. van der Venne illustreert een ander spreekwoord van Jacob Cats uit 1658: ‘Wie een out huys heeft te gryen en een klock moet gade slaen en een jonckwijf heeft te vleyen, segh wanneer heeft die gedaan?
Op diverse 17de eeuwse stillevens zijn er (hals-) horloges nageschilderd als symbool van de vergankelijkheid. Ook zijn er portretten bekend van welgestelde dames met een horloge, zoals het portret uit 1663 van Geertruyd Pietersdochter Vermeulen, echtgenote van cartograaf Joan Willemsz. Blaeu, door Johan van Rossum (Amsterdams Historisch Museum) of een adellijke dame.
In het huishouden van Jan Steen saboteert een aap de klok, symbool voor orde en regelmaat [Kunsthistorisch museum, Wenen]
Uitgelicht
Salomon Coster maakte tussen 1657 en 1659 Haagse klokken op basis van de uitvinding van het slingeruurwerk door Christiaan Huygens uit 1656. Coster werd opgevolgd door Pieter Visbagh, samen met o.m. Severijn Oosterwijck en Johannes van Ceulen, een van de oprichters van het Haagse uurwerkmakersgilde.
In 1682 maakte Johannes van Ceulen in opdracht van Christiaan Huygens een planetarium, dat tegenwoordig bewaard wordt in Museum Boerhaave. Het is uitgerust met een balansveer, zoals ook veelvuldig is toegepast in zakhorloges.
Anthonius Hoevenaer uit Leiden vervaardigde rond 1685 het eerste Nederlandse uurwerk met volledige kalender. Het uurwerk heeft gewichtsaandrijving en een korte slinger. De wandklok in architectonische kast is later aangevuld met een onderkast ter bescherming van de gewichten.
De Amsterdamse uurwerkmaker Francois de Mey maakte rond 1685 de vroegst bekende Noord-Nederlandse huisklok met speelwerk. Amsterdam werd in die tijd ook bekend door de torenuurwerken met luid- en slagklokken door de gebroeders Hemony.
De Zaanse klokkenmaker Kornelis Michielsz. Volger vervaardigde in 1678 een bijzondere Zaanse klok met uurklopper, aangedreven door zijn eigen gewicht. Volger maakte tevens een torenuurwerk voor de kerk in De Rijp. Hij leerde het vak aan zijn neef Dirk Cornelisz. Volger.
Steven Huygens behoorde tot de eerste generatie makers van staande klokken in Amsterdam. Museum Zaanse Tijd bezit een bijzonder exemplaar uit ca. 1695, waarvan het uurwerk een kooiconstructie heeft.